در حال حاضر، با پیشرفت فناوری و افزایش استفاده از ابزارهای مدرن مانند رایانه، تلفن همراه، و اینترنت، جوانب مختلف زندگی اجتماعی و اقتصادی تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. این پیشرفت‌ها همچنین به وسیله فضای مجازی و اینترنت باعث افزایش فعالیت‌های مختلف مانند تجارت الکترونیک، آموزش آنلاین و تبادل اطلاعات گردیده است. استفاده روزافزون افراد از این ابزارها، به همراه زیان‌ها و مسائل امنیتی نیز، سوالاتی در زمینه حقوقی ایجاد کرده است.
به همین دلیل، سازمان‌ها و نهادهای حاکمیتی در جهان از جمله ایران، قوانین و مقرراتی را برای مقابله با انواع جرایم اینترنتی مرتبط با استفاده نادرست از این فناوری‌ها تدوین کرده‌اند. قانون مجازات اسلامی نیز به منظور مقابله با جرایم مختلف اینترنتی و فناورانه، مفادی را در خصوص جرم انگاری و مجازات‌های مرتبط با این حوزه‌ها ارائه داده است. این اقدامات تلاش می‌کنند تا امنیت عمومی در انواع دادگاه را حفظ کرده و زندگی آنلاین را برای افراد امن‌تر نمایند.
جرایم سایبری چیست؟
انواع جرایم اینترنتی به انواع جرایمی اطلاق می‌شود که با استفاده از فضای مجازی و فناوری اطلاعات انجام می‌شوند. این نوع جرایم به شکل‌ها و ابعاد مختلفی اجتماعی، اقتصادی و فنی رخ می‌دهند. جرایم سایبری می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- هکرینگ (Hacking): نفوذ به سیستم‌ها یا شبکه‌های کامپیوتری به صورت غیرقانونی با هدف دسترسی به اطلاعات حساس یا تخریب داده‌ها.
- بدافزار (Malware): استفاده از نرم‌افزارها یا برنامه‌های مخرب مانند ویروس‌ها، تروجان‌ها و ورم‌ها (worms) به منظور آسیب‌زدایی از سیستم‌ها یا دزدیدن اطلاعات که بخش زیادی از انواع جرایم سایبری در ایران را شامل می شوند.
- کلاهبرداری الکترونیکی (Phishing): تلاش برای به دست آوردن اطلاعات حساس از افراد به وسیله ایجاد سایت‌ها یا ایمیل‌های متقلب که به نظر می‌رسند معتبر هستند.
- سرقت هویت (Identity Theft): استفاده از اطلاعات شخصی دیگران به منظور سودجویی یا ارتکاب جرائم دیگر.
- حملات سایبری به زیرساخت‌های بحرانی: حملات به سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی یا امنیتی یک کشور با هدف تخریب یا تخریب ساختارهای حیاتی.
- ترویج اطلاعات غیرقانونی (Cyber Espionage): جمع‌آوری اطلاعات حساس از سازمان‌ها یا دولت‌ها به صورت غیرقانونی.
- سوءاستفاده از رسانه‌های اجتماعی (Social Engineering): تلاش برای ترغیب افراد به انجام اقدامات خاص به وسیله فریب و مهندسی اجتماعی را شامل می شود. مجازات انتشار چت، اسکرین شات، عکس و فیلم خصوصی در فضای مجازی براساس قانون کشور تعیین می شود.
قوانین و مقررات مختلف در حال تلاش برای مقابله با انواع جرایم رایانه ای در ایران هستند، اما با پیشرفت فناوری، همواره چالش‌های جدیدی به وجود می‌آید.
انواع جرایم سایبری در ایران
به‌طور کلی انواع جرایم رایانه ای در ایران شامل موارد زیر می‌شوند:
- جعل رایانه ای
- جاسوسی رایانه ای و سرقت نرم افزار
- نشر اکاذیب و هتک حیثیت
- جرایم مرتبط با رایانه علیه حقوق شهروندان
- شنود غیرمجاز محتوای ارتباطات غیر عمومی
- انتشار، تولید و یا در دسترس قرار دادن گذرواژه یا داده‌هایی که دسترسی به آن‌ها غیرمجاز است
- سرقت خدمات
- مزاحمت اینترنتی
- توهین به مقدسات مذهبی در فضای مجازی
- انتشار محتویات مبتذل و مستهجن
- خراب‌کاری رایانه‌ای
- دسترسی یافتن غیر مجاز به دستگاه‌های پردازش داده
- و …
بر اساس قانون 25 جرایم رایانه ای اگر شخصی به برخی از انواع جرایم سایبری بالا اقدام کند، از 91 روز تا یک سال به حبس محکوم شده و باید جریمه نقدی از 5 تا 20 میلیون ریال پرداخت کند. همچنین با نگاه به ماده 29 قانون جرائم رایانه ای، رسیدگی به آن‌ها در صلاحیت دادگاه محل وقوع جرم است ولی در صورتی‌که برای انواع جرائم سایبری که گزارش می‌شوند، محل دقیق وقوع جرم مشخص نشده باشد، تحقیقات اولیه باید در دادسرای محل گزارش جرم، صورت گیرد و پس از آن دادگاه مربوطه نتیجه و رای را اعلام و مجازات انواع جرایم رایانه ای را تعیین می‌کند.
آمار جرایم سایبری در ایران
بر اساس اعلام پلیس فتا برداشت‌های اینترنتی در سال ۱۴۰۱ در صدر انواع جرایم اینترنتی قرار داشته است. معاونت فرهنگی و اجتماعی پلیس فتا در آماری از سال ۱۴۰۲ هم گفته است که بیشترین این کلاهبرداری‌ها، برداشت غیرمجاز و اینترنتی هستند. سرهنگ پاشایی در رابطه با آمار انواع جرایم سایبری در ایران نیز می‌گوید: در سال‌های گذشته آمار این کلاهبرداری‌ها در کشور رو به افزایش نبوده است. خصوصا از زمانی که طرح رمز دوم یکبار مصرف اجرا شد (۱۳۹۸)، این روند سیر نزولی نیز پیدا کرد. تا پیش از سال ۱۳۹۸ آمار انواع جرایم سایبری در ایران به شدت رو به افزایش بود، اما پس از آن و با افزایش آگاهی‌بخشی پلیس فتا شیب آن نزولی شده است. اما هنوز هم آمار انواع جرم‌های سایبری نگران‌کننده است.
چرا جرایم سایبری نقض حریم خصوصی حساب می شود؟
جرایم سایبری معمولاً نقض حریم خصوصی را شامل می‌شوند زیرا در فعالیت‌های سایبری، افراد یا گروه‌های متخصص ممکن است به اطلاعات شخصی دیگران بدون اجازه دسترسی یافته و از آن استفاده نادرست یا غیرقانونی کنند. این اقدامات نقض حریم خصوصی افراد را به وجود می‌آورند و با تکنولوژی‌های مختلفی انجام می‌شود. انواع جرایم اینترنتی در ایران شامل مواردی مانند دزدیدن اطلاعات شخصی، بدافزارها (Malware)، هک ایمیل (Email Hacking)، حملات فیشینگ (Phishing)، نقض حریم خصوصی در رسانه‌های اجتماعی، ترویج اطلاعات غیرقانونی (Cyber Espionage) و … می‌شوند.
جرایم خرید اینترنتی
جرایم خرید اینترنتی ممکن است به انواع مختلفی اشاره کند. در این زمینه، مسائل متعددی وجود دارد که می‌توانند به عنوان جرایم مرتبط با خرید اینترنتی مطرح شوند. برخی از این جرایم عبارتند از:
- تقلب در خرید آنلاین (Online Fraud): این ممکن است شامل انواع تقلب‌های مرتبط با خرید آنلاین باشد که در آن افراد یا گروه‌ها سعی در فریب و گول زدن مشتریان دارند.
- سوءاستفاده از اطلاعات بانکی (Credit Card Fraud): حملاتی که هدف آن‌ها استفاده غیرمجاز از اطلاعات بانکی مشتریان به منظور خرید محصولات یا خدمات آنلاین است.
- تقلب در مزایده‌های آنلاین (Online Auction Fraud): فرآیندهای مزایده‌ای که به طور غیرمجاز تغییر می‌کنند یا اطلاعات نادرست در آن‌ها درج می‌شود.
- احتیال در خرید و فروش محصولات (Online Product Scams): شامل تقلب در فروش محصولات غیرموجود، ارائه کالاهای کیفیت پایین‌تر از توقعات، یا اطلاعات نادرست در مورد محصولات.
- سوءاستفاده از اطلاعات شخصی (Identity Theft): به دست آوردن اطلاعات شناسایی شخصی با هدف سوءاستفاده در فعالیت‌های خرید آنلاین.
- جعل و سوءاستفاده از وب‌سایت‌های تقلبی (Fake Websites): ایجاد وب‌سایت‌های جعلی که به نظر می‌رسند معتبر و درخواست اطلاعات حساس از کاربران را دارند.
- فروش کالاهای تقلبی: خرید و فروش کالاهای جعلی یا تقلبی به مشتریان به عنوان محصولات اصلی.
- ترویج جعلی (Fake Advertising): استفاده از تبلیغات جعلی برای جلب مشتریان برای خرید محصولات یا خدمات غیرواقعی.
به‌منظور جلوگیری از این جرایم، مشتریان باید از وب‌سایت‌های امن و معتبر خرید کنند، از اطلاعات بانکی خود با دقت محافظت کنند و از راهکارهای امنیتی اینترنتی استفاده نمایند. شایان ذکر است که دعاوی کیفری در تهران هر لحظه آماده بررسی این مشکلات هستند.
جرایم رایانه ای قابل گذشت
در تقسیم‌بندی کلی جرایم، برخی از انواع جرایم سایبری در ایران را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد: جرایم قابل گذشت و جرایم غیرقابل گذشت. جرایم قابل گذشت تحت شکایت شاکی آغاز به رسیدگی می‌شوند و فرآیند تحقیقات و پیگیری متهم به دنبال می‌آید. در این دسته، اگر شاکی اعلام رضایت نماید، پرونده کیفری مرتبط به اتمام می‌رسد. به عنوان مثال، در مواردی همچون مزاحمت تلگرامی یا اینستاگرامی، این نوع جرایم قابل گذشت قرار می‌گیرند (با استناد به ماده ۱۰۰ قانون مجازات اسلامی و تبصره‌های آن).
از سوی دیگر، برخی از انواع جرایم اینترنتی نیز به عنوان جرایم غیرقابل گذشت محسوب می‌شوند. این جرایم، همچون برخی از جرایم فیزیکی، تحت هر شرایطی که شاکی اعلام رضایت کند، موقوف به اتمام نمی‌شوند. اعلام رضایت شاکی در این حالت تأثیری بر بسته شدن پرونده کیفری ندارد. این تفاوت در دسته‌بندی نشان می‌دهد که در برخی موارد، حقوق شاکی در انتخاب ادامه یا قطع رسیدگی به پرونده تاثیرگذار است، در‌حالی که در برخی دیگر این حق در مقابل برخی از جرایم رایانه‌ای محدودتر است و بسته به ماهیت جرم، تصمیم‌گیری از دیگر عوامل نیز تبعیت می‌کند.
جرایم رایانه ای مزاحمت
جرایم رایانه‌ای مزاحمت، به اقداماتی اطلاق می‌شود که با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، به دور از مجازات و باورهای اخلاقی، به تداخل در حریم خصوصی یا آزار افراد می‌انجامند. در این حوزه، معمولاً افراد با هدف اخلال در زندگی آرام و امنیت دیگران اقدام به مزاحمت می‌کنند. برخی از نمونه‌های جرایم رایانه‌ای مزاحمت عبارتند از:
- تهدیدهای آنلاین، مزاحمت در شبکه‌های اجتماعی، حملات دی‌داس (DDoS Attacks)، مزاحمت در مکالمات آنلاین، مزاحمت در بازی‌های آنلاین، مزاحمت در ایمیل، مزاحمت در وب‌سایت‌ها (نفوذ به وب‌سایت‌ها با هدف تغییر محتوا یا ایجاد آزار برای مدیران یا بازدیدکنندگان).
این جرایم مزاحمتی، به طور جدی توسط قوانین مختلف و در بسیاری از جوامع به عنوان تخلفات جرمی محسوب می‌شوند و ممکن است با مجازات‌های قانونی مواجه شوند.
راه های پیشگیری جرایم سایبری
پیشگیری از جرایم سایبری نیاز به توجه به مسائل امنیتی در فضای آنلاین دارد. در ادامه، چند راهکار برای پیشگیری از جرایم سایبری ذکر شده‌اند:
- رمز عبور قوی
- به‌روزرسانی نرم‌افزارها و سیستم عامل
- استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی
- آگاهی از فریب‌های فضای مجازی
- مراقبت از اطلاعات شخصی
- استفاده از اتصالات امن (اتصال به شبکه‌های Wi-Fi امن با استفاده از رمز عبور و استفاده از شبکه‌های VPN برای حفاظت از ارتباطات.)
- پشتیبان‌گیری منظم
- استفاده از چند مرحله‌ای تأیید هویت
سخن پایانی
در این بلاگ، به بررسی جرایم سایبری پرداختیم که به دلیل پیشرفت فناوری و گسترش استفاده از اینترنت، به یک چالش جدید برای امنیت اطلاعات و حریم خصوصی تبدیل شده‌اند. مجازات انواع جرایم رایانه ای در ایران از جمله هکرینگ، فیشینگ، نفوذ به سیستم‌ها، و مزاحمت در فضای مجازی، تأثیرات جدی بر افراد و سازمان‌ها دارند. برای پیشگیری از این جرایم نیز راه‌کارهایی ارائه شد و به طبع باید از وکیل جرایم رایانه ای کمک گرفت. با این تدابیر، می‌توانیم در مقابل چالش‌های جدید جرایم سایبری بهتر مقاومت کنیم و امنیت دیجیتال خود را تقویت کنیم.